Bitwa pod Beresteczkiem w 1651 roku

Hetman kozaków rejestrowych Piotr Konaszewicz Sahajdaczny

Sergei Ivanovich Vasilkovsky, Piotr Konaszewicz Sahajdaczny, ok. 1900

A. Klimko, Sahajdaczny gromi Turków, wydano w Lwowie, 1938

20 kwietnia 1622 zmarł hetman kozaków rejestrowych Piotr Konaszewicz Sahajdaczny. Uczestnik wojen polsko-moskiewskich oraz polsko-tureckiej. W 1621 r. poprowadził trzydziestotysięczny korpus Kozaków na odsiecz oddziałom polskim oblężonym w warownym obozie chocimskim przez Turków. Jeden z najwybitniejszych dowódców kozackich. Hetmanem wojsk zaporoskich był od 1618 r. We wrześniu 1621, po obietnicach ustępstw wobec Sahajdacznego ze strony polskiej, wyruszył on z 30-tysięcznym korpusem Kozaków na odsiecz wojskom polskim obleganym pod Chocimiem przez ok. 100-tysięczną armię turecką. Kozacy wnieśli decydujący wkład w zwycięstwo. Jednakże, Sahajdaczny po powrocie do Kijowa zmarł na skutek odniesionych pod Chocimiem ran. Pochowany został w klasztorze w Kijowie.

27 lutego 1861 - Krwawa manifestacja w Warszawie

Polikarp Gumiński, Demonstracja patriotyczna zaatakowana przez kozaków (27 luty 1861 r.)

Po zajściach w rocznicę bitwy pod Olszynką Grochowską zamówiono nabożeństwo w kościele karmelitów na Lesznie. Po mszy przywódcy spiskowców poprowadzili pochód na Stare Miasto. Na Placu Zamkowym doszło do starć z wojskiem i policją rosyjską. Pięć osób zostało zabitych. Polikarp Gumiński namalował obraz przedstawiający zajścia 27 lutego 1861 roku w Warszawie.

Ugoda perejasławska - z deszczu pod rynnę

Mychailo Chmielko, Rada perejasławska

18 stycznia 1654 roku w Perejasławiu hetman kozacki i przywódca powstania kozaków Bohdan Chmielnicki z całym wojskiem zaporoskim złożył carowi przysięgę wierności, a wydarzenie to przeszło do historii jako ugoda perejasławska, akt „połączenia się Ukrainy z Rosją”. Ugoda perejasławska była podstawą dla Aleksego I do rozpoczęcia wojny przeciwko Rzeczpospolitej.
Najważniejszym skutkiem ugody było poddanie Ukrainy dominacji moskiewskiej i wstrzymanie procesu dobrowolnej polonizacji elit szlachty Ukrainy Naddnieprzańskiej i kozactwa. W dalszej perspektywie Kozacy, wyrywając się spod protekcji polskiej, popadli pod protekcję caratu, czyli z deszczu pod rynnę (piszę oczywiście z perspektywy polskiej). Wybrali protekcję Moskwy, przez co stracili krystalizującą się świadomość narodową. Podlegali odtąd silnej rusyfikacji.

Rzeź humańska

rycina wg T. Mielcarzewicza

Zapomniana rzeź humańska lub rzeź w Humaniu to wymordowanie 21 czerwca 1768 roku Polaków i Żydów, którzy schronili się w Humaniu podczas koliszczyzny tzn. buntu Kozaków i ruskiego chłopstwa (tzw. czerni). Wśród ofiar znalazło się wiele kobiet i dzieci. Łączna liczba zabitych wyniosła ok. 20 tysięcy Polaków i Żydów.  Rebelia ta, według różnych źródeł, została wywołana przez prowokację Rosjan, którzy wykorzystując antyszlacheckie i antypolskie nastroje hajdamaków i miejscowego chłopstwa cierpiącego z powodu ucisku pańszczyźnianego, posłużyli się nimi do walki z konfederatami barskimi. Wśród innych przyczyn wystąpienia wymienia się: narzucanie obrządku unickiego w miejsce prawosławia, czy też podsycanie nienawiści do polskiej i żydowskiej ludności przez Cerkiew prawosławną. Nazwa buntu "koliszczyzna" pochodzi prawdopodobnie od okrzyku: „Koli! Koli!” – czyli "Kłuj! Kłuj!", który był powszechnie słyszany podczas mordów. Jan Lippoman, chorąży czehryński, tak wspominał te wydarzenia: "w kościele drewnianym xx. franciszkanów powiesili buntownicy na belce zarazem księdza, żyda i psa z następującym napisem  "lach, żyd i sobaka, wse wita odnaka" (Polak, Żyd i pies, a wszyscy wiszą tak samo). Mordowano na wiele różnych sposobów: dzieci zrzucano z budynków na las spis, kobiety gwałcono, a ciężarnym rozpruwano brzuchy. Zmuszano do konwersji na prawosławie. Z kościoła katolickiego wyrzucono komunikanty, każąc je jeść z ziemi i krzycząc "Oto lacki boh" [Oto polski bóg]. Na koniec wrzucono roznegliżowane zwłoki do głębokiej na 40 sążni studni.

Przywódcami rzezi byli: Iwan Gonta, który ogłosił się księciem humańskim oraz Maksym Żeleźniak, główny przywódca koliszczyzny, który ogłosił się księciem smilskim i hetmanem kozackim. Gdy powstanie zaczęło być groźne także dla Rosji, rosyjskie oddziały przystąpiły do tłumienia go, w czym pomagały im wojska koronne. Iwana Gontę wydano władzom polskim (hetmanowi Branickiemu), po czym został stracony. Żeleźniak został zesłany przez Rosjan na Syberię, a represje wobec hajdamaków trwały kilka kolejnych lat.

Bitwa pod Konotopem - 1659

Artur Orlienov, Bitwa pod Konotopem, 2008

Rzeczpospolita po ugodzie hadziackiej w 1659 stała się państwem Trojga Narodów. Po powrocie poselstwa kozackiego w czerwcu na Ukrainie doszło do rozłamu. Liczne nadania dla Iwana Wyhowskiego i jego rodziny, nobilitacje dla kilkuset najbardziej znaczących Kozaków rozjątrzyły resztę. Ogółowi nie podobała się perspektywa powrotu szlachty polskiej i wyrastanie nowej szlachty ukraińskiej. Zadnieprze zdecydowanie opowiadało się za Rosją. Krwawe i okrutne pacyfikacje wojsk koronnych w poprzednich latach wykopały zbyt wielką przepaść nienawiści i to była główna przyczyna ostatecznej klęski zawartej ugody. W odpowiedzi na świeżą ugodę hadziacką wyprawiła się na Ukrainę potężna armia rosyjska. Bitwa pod Konotopem (zwana niekiedy Sosnowską bitwą lub bitwą nad rzeką Sosnówką) jest w Polsce mało znana, a na Ukrainie uważa się tę bitwę za największy triumf wojsk ukraińskich nad Rosjanami. Bitwa miała miejsce 8 lipca 1659 podczas wojny polsko-rosyjskiej 1654-1667. Armia kozacko-tatarsko-polska pod wodzą hetmana kozackiego Iwana Wyhowskiego  licząca 32-48 tys. żołnierzy (14-22 000 Kozaków, ok. 1500 Polaków i ok. 15-25 tys. Tatarów) wyruszyła na odsiecz Konotopowi obleganemu przez armię moskiewską księcia Aleksieja N. Trubeckiego  (ok. 36 000 żołnierzy). Na wieść o tym Trubecki wysłał przeciw Wyhowskiemu zagon jazdy pod dowództwem Semena Pożarskiego (ok. 5600 Rosjan i 2000 Kozaków). Wyhowski związał nieprzyjaciela atakami od przodu, a w tym samym czasie większa część ordy dokonała obejścia pozycji Rosjan, przeprawiła się przez rzekę i uderzyła na nieprzyjaciela od tyłu. Zaskoczeni Rosjanie zostali osaczeni i zniesieni, jedynie nieliczni zdołali wyrwać się z otoczenia i uciec do obozu armii Trubeckiego pod Konotopem. Tego samego wieczora Tatarzy wymordowali niemal wszystkich jeńców (ok. 5000). Skutkiem klęski pod Konotopem był ostatni wielki najazd tatarski na ziemie rosyjskie, paląc podobno 10 000 dworów i zabijając lub porywając 27 000 ludzi.

Ilija Riepin, Kozacy Zaporożcy piszą do sułtana tureckiego, 1880–1891

To wpis pasujący bardziej do historii Kozaków lub Ukrainy. Ale ze względu na powiązanie z Rzeczpospolitą umieszczam obraz Riepina. Na obrazie widzimy jak się świetnie bawią (śmieją) Kozacy zaporoscy przy pisaniu listu do sułtana osmańskiego Mehmeta IV (była to odpowiedź na sułtańskie ultimatum).

Oto tekst rzekomego listu:

"Zaporoscy Kozacy do sułtana tureckiego! Ty, sułtanie, diable turecki, przeklętego diabła bracie i towarzyszu, samego Lucyfera sekretarzu. Jaki z ciebie do diabła rycerz, jeśli nie umiesz gołą dupą jeża zabić. Twoje wojsko zjada czarcie gówno. Nie będziesz ty, sukin Ty synu, synów chrześcijańskiej ziemi pod sobą mieć, walczyć będziemy z tobą ziemią i wodą, kurwa twoja mać. Kucharzu ty babiloński, kołodzieju macedoński, piwowarze jerozolimski, garbarzu aleksandryjski, świński pastuchu Wielkiego i Małego Egiptu, świnio armeńska, podolski złodziejaszku, kołczanie tatarski, kacie kamieniecki i błaźnie dla wszystkiego co na ziemi i pod ziemią, szatańskiego węża potomku i chuju zagięty. Świński ty ryju, kobyli zadzie, psie rzeźnika, niechrzczony łbie, kurwa twoja mać.

O tak ci Kozacy zaporoscy odpowiadają, plugawcze. Nie będziesz ty nawet naszych świń wypasać. Teraz kończymy, daty nie znamy, bo kalendarza nie mamy, miesiąc na niebie, a rok w księgach zapisany, a dzień u nas taki jak i u was, za co możecie w dupę pocałować nas!

Podpisali: Ataman Koszowy Iwan Sirko ze wszystkimi zaporożcami"