Kanonizacja św. Jadwigi - 26 marca 1267

Jan Matejko, Św. Jadwiga Śląska, 1886

26 marca 1267 nastąpiła kanonizacja Jadwigi, której dokonał papież Klemens IV w kościele dominikanów w Viterbo, czczono ją jako patronkę Polski i Śląska.

Tadeusz Kościuszko składa przysięgę na Rynku w Krakowie - 24 marca 1794

Franciszek Smuglewicz, Przysięga Tadeusza Kościuszki na rynku w Krakowie, 1797

Po odprawie oficerów garnizonu krakowskiego, Tadeusz Kościuszko wraz z Józefem Wodzickim udali się na mszę do kościoła kapucynów, po wysłuchaniu której w domku loretańskim złożyli u stóp ołtarza szable, które zostały poświęcone przez gwardiana. Następnie ująwszy szable w dłonie ślubowali, że gotowi są oddać swoje życie dla obrony ojczyzny.

Walery Eljasz-Radzikowski, Poświęcenie szabel Kościuszki i Wodzickiego, 1905

Około godziny 10 na rynku krakowskim pojawił się Tadeusz Kościuszko, po czym odczytano akt powstania oraz Kościuszko złożył przysięgę:

Ja, Tadeusz Kościuszko, przysięgam w obliczu Boga całemu Narodowi Polskiemu, iż powierzonej mi władzy na niczyj prywatny ucisk nie użyję, lecz jedynie jej dla obrony całości granic, odzyskania samowładności Narodu i ugruntowania powszechnej wolności używać będę. Tak mi Panie Boże dopomóż i niewinna męka Syna Jego.

Akt powstania nadawał Kościuszce tytuł Najwyższego Naczelnika Siły Zbrojnej Narodowej (naczelnik insurekcji kościuszkowskiej) i składał w jego ręce całkowitą władzę. 

Edykt wcielający dzieci polskie do armii rosyjskiej - 23 marca 1831

Porwanie dzieci polskich przez żołnierzy rosyjskich na placu Zamkowym w Warszawie

Zgodnie z poleceniem cesarza Mikołaja I z 23 marca 1831 dzieci osób biorących udział w powstaniu listopadowym miały być wcielane do specjalnych batalionów wojsk rosyjskich. Ukazem z 24 marca 1832 rząd rosyjski polecił oddać do specjalnych batalionów dziecięcych chłopców od 7 do 16 roku życia, dzieci emigrantów politycznych, sieroty, dzieci biedaków i uliczników. Rosyjscy komisarze policyjni wezwali ludność do zgłaszania dzieci potrzebujących wsparcia i porwali podstępnie wszystkie zgłoszone. Mękę dzieci polskich wcielanych do tych batalionów przedstawił Juliusz Słowacki w "Anhellim". Na  Mińsk i Bobrujsk, w głąb Rosji na Syberię pędzono kilka tysięcy słabych i głodnych chłopców. W drodze z Warszawy do Bobrujska zmarło dwie trzecie dzieci. Resztę wychowano na żołnierzy rosyjskich.

Rzeź Trubeckiego

Anonim, Masakra Mścisławia dokonana przez Rosjan w 1654, XVIII

Tak słabo - my współcześni Polacy znamy historię kresów. Może na to wpłynęły czasy bycia w bloku socjalistycznym i opowieści o wojnach z wiecznym sojusznikiem nie należały do poprawności politycznej. Dziś o rzezi Trubeckiego, chodzi o pogrom cywilnej ludności Mścisławia, dokonany 22 lipca 1654 przez wojska rosyjskie pod wodzą kniazia Aleksego Nikitycza Trubeckiego. W czasie kampanii letniej roku 1654, długiej wojny polsko-rosyjskiej 1654-1667 główne zgrupowanie wojsk moskiewskich uderzyło w kierunku na Mińsk. Jednocześnie z południa jego marsz ubezpieczały wojska Trubeckiego, próbujące 18 lipca szturmem zdobyć Mścisław. Miasta broniła okoliczna polska szlachta i mieszczanie pod wodzą Jana Statkiewicza. Sytuację broniących dodatkowo skomplikował fakt ucieczki części załogi miasta, która opuściła gród pod pretekstem wycieczki (musiała być ładna pogoda, skoro wybrali się na wycieczkę). Mścisław upadł 22 lipca, a Rosjanie dokonali rzezi jego ludności. Zginęło wówczas 15 000 osób, w tym kobiety i dzieci. Przy życiu pozostawiono 700 rzemieślników, którzy byli potrzebni państwu moskiewskiemu, a których przesiedlono później w głąb Rosji. Mieszkańców Mścisławia nazywano odtąd niedosiekami, bo ich moskalskie miecze nie dosiekły do końca...

Początek oblężenia Lachowicz- litewskiej Jasnej Góry - 23 marca 1660

Juliusz Kossak, Jan Chryzostom Pasek pod Lachowiczami

Lachowicze były jedną z największych twierdz Rzeczypospolitej na Białorusi. W trakcie wojny polsko-rosyjskiej 1654-1667 dnia 23 marca 1660 armia rosyjska (ok. 11 tys. żołnierzy)  pod wodzą Iwana Andrzejewicza Chowańskiego obległa twierdze, której obroną kierował wojski rzeczycki Michał Judycki. Podczas trzech miesięcy oblężenia twierdza wytrzymała cztery szturmy Rosjan. Zbliżająca się odsiecz w postaci armii Stefana Czarnieckiego i Pawła Sapiehy sprawiła, że Chowański zwinął oblężenie, zostawiając kilka tysięcy piechoty w obozie dla blokowania garnizonu, i ruszył naprzeciw zbliżającej się odsieczy. Przegrana przez Rosjan bitwa pod Połonką uratowała broniące się od trzech miesięcy Lachowicze. Na wieść o klęsce siły rosyjskie odeszły spod Lachowicz, a 2 lica pod mury twierdzy przybyła zwycięska armia polsko-litewska. Udaną obronę Lachowicz ówcześni ludzie przypisywali interwencji Matki Boskiej, przez co zyskała miano "litewskiej Jasnej Góry". Była to jedyna forteca Wielkiego Księstwa Litewskiego, która pozostała niezdobyta aż do końca wojny polsko-rosyjskiej.

Bitwa pod Hutą Krzeszowską - 21 marca 1863 r.

Artur Grottger, Bitwa, cykl Polonia, 1863

W czasie powstania styczniowego w sobotę 21 marca 1863 r. powstańcy oddziału płk Leona Czechowskiego, wyruszyli w kierunku Huty Krzeszowskiej. Około południa podczas przemarszu przez Las Ciosmański ponownie zostali zaatakowani przez Rosjan. Walka trwała do godzin wieczornych, poległo ponad 20 powstańców, i wielu innych zmarło wkrótce od ran odniesionych w bitwie. W wyniku przegranego starcia nastąpił odwrót oddziału, przekroczenie granicy austriackiej i rozbrojenie.

Rzeź humańska

rycina wg T. Mielcarzewicza

Zapomniana rzeź humańska lub rzeź w Humaniu to wymordowanie 21 czerwca 1768 roku Polaków i Żydów, którzy schronili się w Humaniu podczas koliszczyzny tzn. buntu Kozaków i ruskiego chłopstwa (tzw. czerni). Wśród ofiar znalazło się wiele kobiet i dzieci. Łączna liczba zabitych wyniosła ok. 20 tysięcy Polaków i Żydów.  Rebelia ta, według różnych źródeł, została wywołana przez prowokację Rosjan, którzy wykorzystując antyszlacheckie i antypolskie nastroje hajdamaków i miejscowego chłopstwa cierpiącego z powodu ucisku pańszczyźnianego, posłużyli się nimi do walki z konfederatami barskimi. Wśród innych przyczyn wystąpienia wymienia się: narzucanie obrządku unickiego w miejsce prawosławia, czy też podsycanie nienawiści do polskiej i żydowskiej ludności przez Cerkiew prawosławną. Nazwa buntu "koliszczyzna" pochodzi prawdopodobnie od okrzyku: „Koli! Koli!” – czyli "Kłuj! Kłuj!", który był powszechnie słyszany podczas mordów. Jan Lippoman, chorąży czehryński, tak wspominał te wydarzenia: "w kościele drewnianym xx. franciszkanów powiesili buntownicy na belce zarazem księdza, żyda i psa z następującym napisem  "lach, żyd i sobaka, wse wita odnaka" (Polak, Żyd i pies, a wszyscy wiszą tak samo). Mordowano na wiele różnych sposobów: dzieci zrzucano z budynków na las spis, kobiety gwałcono, a ciężarnym rozpruwano brzuchy. Zmuszano do konwersji na prawosławie. Z kościoła katolickiego wyrzucono komunikanty, każąc je jeść z ziemi i krzycząc "Oto lacki boh" [Oto polski bóg]. Na koniec wrzucono roznegliżowane zwłoki do głębokiej na 40 sążni studni.

Przywódcami rzezi byli: Iwan Gonta, który ogłosił się księciem humańskim oraz Maksym Żeleźniak, główny przywódca koliszczyzny, który ogłosił się księciem smilskim i hetmanem kozackim. Gdy powstanie zaczęło być groźne także dla Rosji, rosyjskie oddziały przystąpiły do tłumienia go, w czym pomagały im wojska koronne. Iwana Gontę wydano władzom polskim (hetmanowi Branickiemu), po czym został stracony. Żeleźniak został zesłany przez Rosjan na Syberię, a represje wobec hajdamaków trwały kilka kolejnych lat.

Bitwa pod Konotopem - 1659

Artur Orlienov, Bitwa pod Konotopem, 2008

Rzeczpospolita po ugodzie hadziackiej w 1659 stała się państwem Trojga Narodów. Po powrocie poselstwa kozackiego w czerwcu na Ukrainie doszło do rozłamu. Liczne nadania dla Iwana Wyhowskiego i jego rodziny, nobilitacje dla kilkuset najbardziej znaczących Kozaków rozjątrzyły resztę. Ogółowi nie podobała się perspektywa powrotu szlachty polskiej i wyrastanie nowej szlachty ukraińskiej. Zadnieprze zdecydowanie opowiadało się za Rosją. Krwawe i okrutne pacyfikacje wojsk koronnych w poprzednich latach wykopały zbyt wielką przepaść nienawiści i to była główna przyczyna ostatecznej klęski zawartej ugody. W odpowiedzi na świeżą ugodę hadziacką wyprawiła się na Ukrainę potężna armia rosyjska. Bitwa pod Konotopem (zwana niekiedy Sosnowską bitwą lub bitwą nad rzeką Sosnówką) jest w Polsce mało znana, a na Ukrainie uważa się tę bitwę za największy triumf wojsk ukraińskich nad Rosjanami. Bitwa miała miejsce 8 lipca 1659 podczas wojny polsko-rosyjskiej 1654-1667. Armia kozacko-tatarsko-polska pod wodzą hetmana kozackiego Iwana Wyhowskiego  licząca 32-48 tys. żołnierzy (14-22 000 Kozaków, ok. 1500 Polaków i ok. 15-25 tys. Tatarów) wyruszyła na odsiecz Konotopowi obleganemu przez armię moskiewską księcia Aleksieja N. Trubeckiego  (ok. 36 000 żołnierzy). Na wieść o tym Trubecki wysłał przeciw Wyhowskiemu zagon jazdy pod dowództwem Semena Pożarskiego (ok. 5600 Rosjan i 2000 Kozaków). Wyhowski związał nieprzyjaciela atakami od przodu, a w tym samym czasie większa część ordy dokonała obejścia pozycji Rosjan, przeprawiła się przez rzekę i uderzyła na nieprzyjaciela od tyłu. Zaskoczeni Rosjanie zostali osaczeni i zniesieni, jedynie nieliczni zdołali wyrwać się z otoczenia i uciec do obozu armii Trubeckiego pod Konotopem. Tego samego wieczora Tatarzy wymordowali niemal wszystkich jeńców (ok. 5000). Skutkiem klęski pod Konotopem był ostatni wielki najazd tatarski na ziemie rosyjskie, paląc podobno 10 000 dworów i zabijając lub porywając 27 000 ludzi.

Jasyr

Erhard Schoen, Turek z pojmanymi, 1530

Erhard Schoen, Dwóch Turków z pojmanymi, 1529

Erhard Schoen, Spustoszenia Turków, 1532

Józef Brandt, Odbicie jasyru, 1878.

Jasyr (jassyr) oznacza niewolę turecką lub tatarską. Określenie to pochodzić ma z języka tureckiego, gdzie jesir - jeniec lub arabskiego, gdzie asir oznacza związany, pojmany. Tatarzy napadali często na Ukrainę, Podole i Wołyń uprowadzając w łykach pojmaną szlachtę i chłopów. Do tych, którzy dostali się do niewoli tatarskiej nie stosowało się prawo polskie o przedawnieniu majątkowym. Najechanym przez Tatarów okolicom udzielano też kilkudziesięcioletniego zwolnienia od dziesięcin kościelnych. Więźniów wykupywano z jasyru; bogatszych - wykupywały same rodziny, pozostali wykupywani byli za zbierane na ten cel pieniądze. Wykupywaniem jeńców zajmował się też Kościół (m.in. zakony trynitarzy, joannitów). W XVII w. szacuje się, że uprowadzono w  jasyr przez Tatarów około 300 tysięcy.

Erhard Schoen, drzeworyt: Turecki targ niewolników, ok. 1532

Insurekcja kościuszkowska - 12 marca 1794

Józef Chełmoński, Modlitwa przed bitwą (Racławice), 1906.

Insurekcja kościuszkowska – polskie powstanie narodowe przeciw Rosji i Prusom w 1794. Insurekcja rozpoczęła się 12 marca 1794, gdy generał Antoni Madaliński odmówił poddania się redukcji I Wielkopolskiej Brygady Kawalerii Narodowej i na jej czele wyruszył z Ostrołęki w kierunku Krakowa. 

Oblężenie Lwowa

Jan Matejko, Bohdan Chmielnicki z Tuhaj-Bejem pod Lwowem, 1885

Na obrazie przedstawione wydarzenie z 1648 w czasie triumfu powstania Chmielnickiego. Na obłoku przedstawiony św. Jan z Dukli, patron Lwowa, modlący się o ocalenie miasta. A było o co prosić Opatrzność Bożą, bowiem stan przygotowania miasta do oblężenia pozostawiał wiele do życzenia. Nad miastem górował potężny z pozoru Wysoki Zamek, ale w rzeczywistości była to budowla stara, pamiętająca jeszcze czasy Kazimierza Wielkiego. Samo miasto, otoczone dawno nie remontowanym ceglanym murem nie mogło zbyt długo powstrzymać oblegających, dysponujących przecież liczną artylerią. Na krótko przed oblężeniem do miasta dotarły oddziały uciekające spod Piławiec, na czele z Jeremim Wiśniowieckim. Lwowianie liczyli, że książę zostanie w mieście i jego wojsko zasili szeregi obrońców. Wiśniowiecki wyjechał jednak z miasta, udając się do Warszawy na sejm elekcyjny. Wydaje się, że przedtem nakazał jakieś drobne prace remontowe i pozostawił niewielki oddział swoich żołnierzy (zapewne fachowców od  artylerii).

Wrogie wojska kozackie przybyły pod Lwów w pierwszych dniach października. Chmielnicki wiedział, że zdobycie miasta, wbrew pozorom, nie jest sprawą prostą. Kozacki wódz postanowił wykorzystać efekt psychologiczny - doborowe oddziały pod dowództwem Maksyma Krzywonosa otrzymały rozkaz zdobycia Wysokiego Zamku. Twierdza upadła szybko, mimo iż sam dowódca poniósł ciężkie rany, w wyniku których wkrótce zmarł. Okrucieństwa, jakich zdobywcy dopuścili się na wziętych do niewoli obrońcach skłoniły mieszkańców miasta do negocjacji kapitulacyjnych. W czasie rozmów ustalono, że oblężenie zostanie zwinięte w zamian za niebagatelny okup w wysokości 365 tys. zł. Od oblężenia odstąpiono w listopadzie 1648 r.

Tuhaj-bej

Juliusz Kossak, Spotkanie Chmielnickiego z Tuhaj-bejem (szkic), 1885

Tuhaj-beja Polacy znają z powieści Henryka Sienkiewicza i ekranizacji tego dzieła, gdzie jego rolę zagrał Daniel Olbrychski. Nie była to jednak postać fikcyjna, ale znaczący przywódca polityczny i wojskowy Tatarów krymskich. Pochodził z rodziny Arğınów o znaczącej pozycji. 30 stycznia 1644 wziął udział w nieszczęsnej dla Tatarów bitwie pod Ochmatowem, gdzie w starciu z wojskami koronnymi stracił ok. 4 tysięcy ludzi. Był zaufanym współpracownikiem chana Islama III Gireja. W 1648 wziął udział w powstaniu Chmielnickiego po stronie powstańców, prowadząc armię ocenianą na od 6 do 20 tysięcy żołnierzy. Badacze podają, że tatarski wódz zginął pod Beresteczkiem w 1851 r.

Juliusz Kossak, Spotkanie Chmielnickiego z Tuhaj-bejem, 1885

Jan I Olbracht (lit. Janas Olbrachtas) na Bukowinie

Juliusz Kossak, Jan Fredro ratuje króla Jana Olbrachta na Bukowinie, 1883

Na obrazie Jan Fredro, wojewoda ruski, miał zginąć w bitwie pod Suczawą ratując orszak królewski. W 1497 roku 40 tys. pospolitego ruszenia wyruszyło na południowy-wschód. Mimo że od 1387 roku Mołdawia była lennem Polski, jej hospodar, Stefan III Wielki, opowiedział się po stronie Turcji. Oblężenie Suczawy nie powiodło się i wyprawa zakończyła się wielkimi stratami polskich wojsk w bitwie pod Koźminem, w której Turcy, Tatarzy i Wołosi wybili ok. 5 tysięcy polskiego rycerstwa, zaskoczonego w czasie odwrotu w wąwozie. Klęskę na wieki utrwaliło mocno przesadzone powiedzenie: Za króla Olbrachta wyginęła szlachta.

Władysław Jagiełło - po białorusku Jahajło

Jan Matejko, Władysław Jagiełło

Wzrostu był mizernego, twarzy ściągłej, chudej, u brody nieco zwężonej. Głowę miał małą, prawie całkiem łysą, oczy czarne i małe, niestatecznego wejrzenia i ciągle biegające. Uszy duże, głos gruby, mowę prędką, kibić kształtną, lecz szczupłą, szyję długą.
Kronika Jana Długosza

Jagiełło na kolanach... w kaplicy

W kaplicy Trójcy Świętej w Lublinie (tzw. Kaplica Zamkowa) w drugim dziesięcioleciu XV wieku podjęte zostały prace malarskie. Wykonał je anonimowy zespół malarzy ruskich pod kierownictwem mistrza Andrzeja. Ściany i sklepienie pokryte zostały polichromią w stylu rusko-bizantyńskim. Malowidła ukończono w 1418 roku, co zostało utrwalone cyrylicą na tablicy fundacyjnej w łuku tęczowym kościoła. Poza scenami religijnymi zdobiącymi wnętrze kościoła, znajdują się tu dwa przedstawienia Władysława Jagiełły. 

Wśród nich najbardziej rozbudowaną kompozycją jest Modlitwa fundatora. Centralną część zajmuje Matka Boska z Chrystusem wznoszącym rękę w geście błogosławieństwa. Przed Marią klęczy Władysław Jagiełło z rękami skierowanymi do modlitwy. W roli protektorów królewskich występują św. Mikołaj oraz Konstantyn Wielki, przedstawiony z prawej strony kompozycji.

Obraz Modlitwy fundatora dopełnia symboliczny portret Jagiełły namalowany w górnej części wewnętrznej ściany łuku tęczowego. Król ukazany jest na pędzącym rumaku. Nadlatujący z góry anioł wkłada mu koronę na głowę, wręczając jednocześnie krzyż. Prawe ramię króla osłania tarcza z namalowanym podwójnym krzyżem – godłem Jagiellonów. Scena ta wyraża wiarę w pochodzenie władzy ziemskiej od Boga, gloryfikując jednocześnie króla za czyny dokonane na polu misji chrystianizacyjnej. 

Władysław Jagiełło - po litewsku Jogaila Algirdaitis

Jan Matejko

Z Bożej łaski król Polski, ziemi krakowskiej, sandomierskiej, sieradzkiej, łęczyckiej, Kujaw, pan i dziedzic Pomorza i Rusi Czerwonej, najwyższy książę Litwy

Władysław II Jagiełło (ur. zapewne ok. 1362, zm. 1 czerwca 1434 w Gródku) król Polski i najwyższy książę litewski w latach 1386 -1434. Syn Olgierda, wnuk Giedymina. Założyciel dynastii Jagiellonów.

szczegół z Tryptyku Matki Boskiej Bolesnej w katedrze wawelskiej

15 lutego 1386 władca przyjął chrzest i imię Władysław, po swoim ojcu chrzestnym Władysławie Opolczyku.  Wbrew obiegowej opinii Jagiełło nie był poganinem w momencie chrztu. Jeszcze w dzieciństwie został ochrzczony, przez swoją matkę – ruską księżniczkę – w Kościele prawosławnym. Po zawarciu unii z Polską przyjął chrzest ponownie, tym razem w obrządku łacińskim i przeszedł na katolicyzm. Trzy dni po chrzcie Jagiełło poślubił Jadwigę, zaś 4 marca 1386 w katedrze wawelskiej został koronowany na króla Polski przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Bodzantę.

Konfederacja barska - 29 luty 1768 r.

Józef Brandt, Obrona zaścianka, 1875

Konfederacja barska (1768-1772) – zbrojny związek szlachty polskiej utworzony w Barze na Podolu 29 lutego 1768 roku roku, z zaprzysiężeniem w obronie wiary katolickiej i niepodległości Rzeczypospolitej, skierowany przeciwko: kurateli Rosji, królowi Stanisławowi A. Poniatowskiemu i popierającym go wojskom rosyjskim. Celem konfederacji było zniesienie ustaw narzuconych przez Rosję, a zwłaszcza dających równouprawnienie dysydentom.

Józef Brandt, Konfederacja barska

Aleksander Lesser, Pogrzeb pięciu ofiar manifestacji w Warszawie w roku 1861

Obraz przedstawiający pogrzeb Polaków i Żydów zamordowanych przez Kozaków, na którym znajdowali się duchowni katoliccy, protestanccy oraz rabini. Pogrzeb pięciu poległych – ofiar starć manifestacji politycznej z 27 lutego 1861 roku, a zarazem wielka manifestacja polityczno-społeczna przeciwko rosyjskim władzom okupacyjnym. Miał miejsce 2 marca 1861 na Powązkach.