Romans króla z Barbarą

Jan Matejko, Zygmunt August z Barbarą na dworze radziwiłłowskim w Wilnie, 1867

W październiku 1543 r. do Gieranojów przyjechał król Zygmunt August i spotkał tam Barbarę Radziwiłłównę. Oficjalnym celem wizyty było załatwienie spraw spadkowych po Gasztołdach. Wówczas prawdopodobnie nastąpiło pierwsze zbliżenie pomiędzy późniejszymi małżonkami. Pobyt króla został wtedy przedłużony, oficjalnie z powodu szerzącej się zarazy. Romans był kontynuowany w Wilnie, w tym czasie Zygmunt August był jeszcze małżonkiem Elżbiety Austriaczki. Dopiero gdy król został wdowcem, zawarł potajemny ślub z Barbarą w 1547 roku. Małżeństwo wywołało burzę wśród szlachty i spotkało się ze sprzeciwem Zygmunta Starego i Bony. Na sejmie piotrkowskim 1548, senatorowie i Izba Poselska żądała unieważnienia małżeństwa. Król odparł wszystkie ataki, stanowczością i energią zmusił wszystkich po kolei oponentów do uległości, doprowadził do koronacji Barbary. Barbara Radziwiłłówna została koronowana na królową Polski 7 grudnia 1550 r. Jej małżeństwo podniosło znaczenie rodu Radziwiłłów i innych rodów litewskich, co spotkało się z oporem szlachty i magnaterii polskiej.

Ociemniały Wit Stwosz?

Jan Matejko, Ociemniały Wit Stwosz z wnuczką, 1865

Na obrazie Jana Matejki widzimy ociemniałego Wita Stwosza z wnuczką. Czy Wit Stwosz stracił wzrok? Jak do tego doszło? Po wykonaniu Ołtarza Mariackiego w Krakowie oraz paru innych zamówień Stwosz w 1496 przeprowadził się z powrotem do Norymbergi. W następnych latach, prawdopodobnie na skutek zmowy dwóch kupców norymberskich, Stwosz wplątał się w poważne kłopoty. Pożyczył dużą kwotę pieniędzy jednemu z nich – Hansowi Starzedlowi – który wkrótce zbankrutował. Stwosz, nie mogąc odzyskać należnej mu sumy przed sądem, w marcu lub kwietniu 1503 podrobił weksel, na którym postawił fałszywy podpis i pieczęć. Fałszerstwo zostało wykryte, a artysta schronił się do klasztoru karmelitów, gdzie zakonnikiem był jego syn. Przebywając w klasztorze doszedł do ugody w sprawie weksla z jego wystawcą; ugoda ta jednak nie uchroniła go od odpowiedzialności z oskarżenia publicznego za fałszerstwo. Opuściwszy klasztor został zatrzymany 16 listopada 1503 przez straż miejską i osadzony w więzieniu. Stwosz uniknął kary śmierci lub oślepienia dzięki wyjednanemu przez zięcia wstawiennictwu biskupa Würzburga Wawrzyńca z Bibra i rycerza frankońskiego Betza von Romrodt. Karę ograniczono do wypalenia mu 4 grudnia 1503 rozgrzanym żelazem piętna na obu policzkach i nakazania nieopuszczania miasta do końca życia. Zatem Matejko wprowadził nas w błąd? ;)

Stańczyk - obraz Jana Matejki

Jan Matejko, Stańczyk, 1862

Stańczyk, a właściwie Stańczyk w czasie balu na dworze królowej Bony wobec straconego Smoleńska to obraz Jana Matejki z 1862.
Postać błazna jest bardzo dobrze oświetlona. Znajduje się z dala od zgiełku zabawy toczącej się w królewskich komnatach. Maluje się na niej niepokój, jakby Stańczyk przewidywał, co stanie się z jego Ojczyzną. Jego splecione ręce wyrażają dezaprobatę dla działalności władców. Widać, że nad czymś rozmyśla, można się domyślać, iż rozmyśla o przyszłości Polski. Za oknem widać wieżę oraz kometę, która symbolizuje zniszczenie Polski. Drugi plan to społeczność dworska zgromadzona na balu. Wnikliwy obserwator może dostrzec szczęśliwe miny gości. Na obrazie, na stole leży list z datą 1514 donoszący o utracie Smoleńska, który był ważną twierdzą strzegącą wschodnich granic państwa polsko-litewskiego. 31 lipca 1514 został zdobyty przez wojska Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. W historii wydarzenie to oznacza początek zdobyczy moskiewskich (i później rosyjskich) na zachodzie, kosztem ziem polsko-litewskich. Proces ten doprowadził w rezultacie do upadku Rzeczypospolitej.
Dzieło zostało zakupione dla Muzeum Narodowego w Warszawie w 1924 ze środków pochodzących z budżetu miasta stołecznego Warszawy. Obraz został w 1944 wywieziony do ZSRR i odzyskany przez Polskę w 1956.

Na etapie (Aresztanci), Jacek Malczewski

Jacek Malczewski, Na etapie (Aresztanci), 1883

Obraz "Na etapie (Aresztanci)" utrzymany w surowej gamie rozbielonych szarości, ugrów i czerni przedstawia gromadę zesłańców w czasie odpoczynku podczas drogi na Sybir. Od pierwszego spojrzenia zwraca uwagę fakt, że zesłańcy, przedstawieni zróżnicowani wiekiem, statusem społecznym (na który wskazują ich ubiory i rekwizyty), skupiają się w kilku osobnych grupach, gdzie każdy oddzielnie i na własny sposób przeżywa swój los. Pierwszoplanowa grupa to przedstawiciele inteligencji, warstwy urzędniczej i studentów, z rozpaczającym na krześle chłopcem chowającym głowę między ramionami i pochylającym się nad nim starcem o szlachetnych rysach.  Obok postaci scharakteryzowanych jako prawi, szlachetni i prawdopodobnie dobrze wykształceni patrioci, widać osoby wyglądające na pospolitych przestępców (niechlujne postacie w tle, ubrane w brudne koszule i portki, a nawet bose, które troszczą się głównie o swoje worki z dobytkiem). Skądinąd, z pamiętników zesłanych na Syberię powstańców wiadomo, że przetrzymywanie ich razem z kryminalistami stanowiło dla nich źródło dodatkowej udręki. W uderzającej izolacji poszczególnych grup kryje się być może dodatkowa gorzka refleksja, że, jak wykazało powstanie styczniowe, gotowość do ponoszenia ofiar dla niepodległości ojczyzny nie jest bynajmniej udziałem całego społeczeństwa. Realizm przedstawionej sceny podkreśla w swoisty sposób fizjonomia jednego z prawdopodobnych złoczyńców, bosego brodacza z workiem na plecach.

Niedziela w kopalni, Jacek Malczewski

Jacek Malczewski, Niedziela w kopalni, 1882

Niedziela w kopalni z 1882 to jeden z wielu obrazów Jacka Malczewskiego - realistycznych, symbolistycznych, ekspresjonistycznych - poświęconych męczeństwu polskich zesłańców, w tym uczestników kolejnych powstań narodowych, na Syberii. Seria sybirska malowana przez Malczewskiego w latach 1877-1895 obejmuje sceny z etapów, więzień, kopalń i miejsc zsyłki. Początkowo były one inspirowane twórczością Artura Grottgera, jak ma to miejsce w przypadku omawianej, jednej z pierwszych kompozycji tego cyklu, do której szkice wykonywał artysta jeszcze w Paryżu w czasie studiów, a która stanowi pod względem kompozycji i metaforyki rozwinięcie VI ryciny z cyklu "Lithuania" Artura Grottgera. Odpoczynek w kopalni przedstawia uwznioślony na sposób grottgerowski obraz zesłańców-męczenników opatrzony mesjanistycznym podtekstem, że ich cierpienie pełni odkupicielską misję dla odrodzenia kraju. Pierwotny i używany aktualnie tytuł obrazu - Niedziela w kopalni - dodatkowo podkreśla nieludzkie warunki egzystencji katorżników zmuszanych do pracy także w niedzielę.

Pojednanie, Jacek Malczewski

Jacek Malczewski, Pojednanie, 1904

Obraz Malczewskiego"Pojednanie" z 1904 roku stanowi swego rodzaju dopełnienie noweli Stefana Żeromskiego Echa leśne, ukazującej losy rosyjskiego generała polskiego pochodzenia, Rozłuckiego, który tłumiąc powstanie styczniowe w Kieleckiem, skazał na rozstrzelanie własnego bratanka, porucznika armii rosyjskiej Jana Rozłuckiego za złamanie przysięgi wojskowej i przejście na stronę powstańców. Po latach stary generał, powróciwszy na miejsce egzekucji, zastał na nim mocno osadzony w ziemi krzyż. Malczewski rozwinął zakończenie opowieści Żeromskiego, przedstawiając symboliczną scenę pojednania niedawnych militarnych przeciwników, Polaków i Rosjan, których, jak przyznaje malarz, mimo wszystko łączą wspólne wartości symbolizowane przez Chrystusa na krzyżu. Reprodukcja tego obrazu była zamieszczona jako jedyna ilustracja w pierwszym wydaniu noweli Żeromskiego opublikowanej przez pisarza pod pseudonimem "Maurycy Zych" w 1904 roku w Krakowie (poza zasięgiem rosyjskiej cenzury).

Chrystus ze zesłańcami, Jacek Malczewski

Jacek Malczewski, Zesłaniec - prawa część tryptyku, 1909

Jacek Malczewski, Chrystus w Emmaus - środkowa część tryptyku, 1909

Jacek Malczewski, Zesłaniec - lewa część tryptyku, 1909

Jacek Malczewski, Chrystus w Emaus, 1909, tryptyk, wł. Muzeum Narodowe
w Warszawie

Lata 1908-1911 zaznaczają się w twórczości Jacka Malczewskiego gwałtownym rozkwitem tematyki chrystologicznej. W ów nurt wpisuje się przesłanie Wieczerzy w Emaus, tryptyku przedstawiającego scenę z Ewangelii św. Łukasza, zawierającego wizerunek Chrystusa w środkowej tablicy, oraz wyobrażenia dwóch apostołów ubranych w szynele, w bocznych kwaterach. Malczewski, aspirując tu pod postacią Syna Bożego do roli wszechmogącego kapłana w sztuce,  tworzy sztukę zaangażowaną w sprawy narodowe. Malarz podejmuje wątek walki o niepodległość Ojczyzny, nadając tryptykowi aluzyjne, pozareligijne treści odnoszące się do niedawnej polskiej historii. Przedstawieni na skrzydłach tryptyku uczniowie Chrystusa to niewątpliwie polscy powstańcy (starszy zapewne symbolizuje uczestników powstania styczniowego, młodszy - najprawdopodobniej bojowników o niepodległość w rewolucji 1905), w których artysta wzbudza wiarę w Zmartwychwstanie Ojczyzny, tak samo jak Jezus wzbudził wiarę swych ewangelicznych uczniów w Swoje Zmartwychwstanie.

Rewizja, Franciszka Żytkiewicza

Franciszek Żytkiewicz, Rewizja, 1902

"Rewizja" Franciszka Żytkiewicza jest kopią obrazu Władysława Bakałowicza (1831-1904). Obraz przedstawiaja rewizję przeprowadzaną przez żołnierzy carskich w polskim dworze. Wypełniony narodowymi pamiątkami salon - serce typowej, szlacheckiej siedziby, dekorują wizerunki bohaterów narodowych: Kościuszki, Napoleona i księcia Józefa Poniatowskiego. Narodowemu panteonowi patronuje wizerunek Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Wnętrze salonu jest przetrząsane przez oddział żołnierzy rosyjskich, którzy jednocześnie brutalnie przesłuchują mieszkańców. Ranny mężczyzna zostaje skrępowany sznurem, starsza kobieta pobita. Wśród poprzewracanych stołów, krzeseł, rozbitych butelek wydatnie rysuje się postać młodej kobiety klęczącej przed dowódcą oddziału i oskarżycielsko wskazującej na wywróconą kołyskę, z której wypadło dziecko. Obraz odznacza się wyjątkowo interesującą ikonografią (nietypowe motywy i znaczna ich obfitość) represji ze strony władz carskich, jakie po nim nastąpiły. Pojawiają się wątki anegdotyczne (gogolowska charakterystyka otyłego, drzemiącego dowódcy), czy też dramatyczny patos wywiedzionych ze sztuki Grottgera (grupa lamentujących kobiet i szlachetnego bohatera - powstańca pochwyconego przez żołdaków).

Na etapie, Kazimierz Alchimowicz

Kazimierz Alchimowicz, Na etapie, 1894

Po powstaniu styczniowym wielu jego uczestników zostało skazanych na zesłanie na Sybir. Wraz z nimi na wygnanie udawały się często ich żony i rodziny. Na katorgę, do przymusowej pracy w kopalniach lub na zesłanie w ciężkich warunkach bytowych Syberii skazano wówczas około 40 tys. osób. Kazimierzowi Alchimowiczowi jako powstańcowi styczniowemu i zesłańcowi tematyka ta musiała być szczególnie bliska. Obraz Na etapie ukazuje epizod z postoju zesłańców podczas wędrówki na Syberię. Przedstawia wnętrze baraku zbudowanego z grubych pali drewna, z wąskim zakratowanym oknem. Na środku izby siedzi młoda kobieta w kożuchu i chuście na głowie. Tuli do siebie malutkie, śpiące dziecko, trzymając zarazem w dłoni modlitewnik. Po jej prawej stronie leży niebieski tobołek, zapewne zawierający cały jej mizerny dobytek. Za plecami kobiety stoi oparty o grube drewniane drzwi mężczyzna w beżowo-brunatnym szynelu, skulony z zimna, wykorzystuje krótki odpoczynek w tułaczce, by na chwilę przymknąć oczy. Posługując się w przedstawionej scenie schematem kompozycyjnym właściwym wyobrażeniom Świętej Rodziny w stajence betlejemskiej, Alchimowicz sakralizuje swoją wizję odpoczynku zesłańców sybirskich i obdarza ją mesjanistyczną wymową.

Kazimierz Wielki

Leopold Löffler, Portret Kazimierza Wielkiego, 1864

Polski Prometeusz

Horacy Vernet, Polski Prometeusz, 1831

Polski Prometeusz (Le Prométhée polonais lub Allégorie de la Pologne vaincue) – obraz namalowany w 1831 roku przez Horace'a Verneta, pod wpływem klęski Polski w powstaniu listopadowym i następującej po nim wojnie przeciwko Imperium Rosyjskiemu. Obraz przedstawia człowieka leżącego na ziemi, na którego piersi siedzi wojowniczy, czarny orzeł, będący symbolem Rosji. Kompozycja i temat obrazu nawiązują do starogreckiego mitu o Prometeuszu. Obraz znajduje się w zbiorach Biblioteki Polskiej w Paryżu.

Koronacja Kazimierza Wielkiego

Marcello Bacciarelli, Portret Kazimierza III Wielkiego, 1768-71

25 kwietnia 1333 - Koronacja Kazimierza III Wielkiego na króla Polski. Uroczystość miała miejsce w katedrze na Wawelu. Aktu koronacji dokonał arcybiskup gnieźnieński Janisław. Wśród zebranych gości obecni byli m.in. książęta piastowscy z Mazowsza, Śląska i Kujaw; posłowie węgierscy, nuncjusz papieski Piotr z Alwerni i wielki mistrz zakonu krzyżackiego Luder z Brunszwiku. Kazimierz III Wielki był ostatnim władcą Polski z dynastii Piastów.

Jan Kiliński - jeden z pułkowników powstania kościuszkowskiego

Wojciech Kossak, Jan Kiliński prowadzi jeńców rosyjskich przez ulice Warszawy.
1908. Olej na płótnie. 71 x 97 cm.
Muzeum Śląska Opolskiego, Opole

W dniach 17 (Wielki Czwartek) i 18 kwietnia 1794, w czasie insurekcji warszawskiej mistrz szewski Jan Kiliński stanął na czele ludu. Po 2 dniach walk z silnym garnizonem rosyjskim, dowodzonym przez Osipa Igelströma, oswobodzono stolicę. 19 kwietnia insurekcja przyłączyła się do powstania kościuszkowskiego i uznała Kościuszkę za Najwyższego Naczelnika Siły Zbrojnej Narodowej. Władzę przejęła Rada Zastępcza Tymczasowa, w skład której wszedł także Kiliński. Pełnił w niej funkcję radcy w Wydziale Skarbowym, Deputacji Indagnacyjnej i Paszportowej). Wkrótce został zastępcą radcy Rady Najwyższej Narodowej. 28 czerwca 1794 roku Kiliński wysłał oddziały z Warszawy na front. 2 lipca 1794 został mianowany przez Kościuszkę pułkownikiem milicji mazowieckiej. Zorganizował 20 Regiment Pieszy Koronny, który bronił Warszawy przed oddziałami pruskimi. Pod koniec powstania (październik 1794) wysłany do Poznania, gdzie został pojmany przez Prusaków i wydany Rosjanom.

Insurekcja warszawska - 17-18 kwietnia 1794

Jan Piotr Norblin, Szturm na ambasadę rosyjską na ulicy Miodowej, 1794

Jan Piotr Norblin, Walki na Krakowskim Przedmieściu, 1794

Jan Piotr Norblin, Walki na ulicy Miodowej

17 kwietnia 1794 początek insurekcji warszawskiej. Wojska rosyjskie stacjonujące w Warszawie pod komendą ambasadora carskiego Iosifa Igelströma zostały rozbite przez mieszkańców Warszawy oraz żołnierzy 10. Regimentu Pieszego Wojsk Koronnych szefostwa gen. mjr. Ignacego Działyńskiego. Ludności cywilnej przewodził szewc Jan Kiliński. Walki o stolicę trwały dwa dni.

Bitwa pod Wyszecinem - 21 kwietnia 1734

Augustyn Mirys, Jan Tarło, ok. 1740

21 kwietnia 1734 stoczono bitwę pod Wyszecinem podczas wojny o sukcesję polską toczoną w latach 1733-1735 pomiędzy wojskami wiernymi Stanisławowi Leszczyńskiemu, dowodzonymi przez regimentarza Jana Tarłę, z armią rosyjską generała Piotra Lacy. Część sił polskich została rozbita, reszta wycofała się. Umożliwiło to Rosjanom i Sasom bezpieczne obleganie Gdańska.